Papieski pomnik

Michał Rożek

To właśnie Pius IX, w tragicznych dniach powstania styczniowego, stał się papieżem, który 31 sierpnia 1863 roku nakazał modły na całym świecie w intencji walczącej Polski

Zadajemy sobie pytanie - skąd pomnik tego papieża w Krakowie? To właśnie Pius IX, w tragicznych dniach powstania styczniowego, stał się papieżem, który 31 sierpnia 1863 roku nakazał modły na całym świecie w intencji walczącej Polski. Ostatniego sierpnia 1863 roku ulicami Wiecznego Miasta podążały procesje wiernych, a w rzymskich kościołach odczytano odezwę Piusa IX: (...) zaczem jest wolą Ojca Świętego, ażeby wtej okoliczności zanoszono modły zanieszczęśliwą Polskę, nadktórą boleje, gdyż stała się wobecnym czasie polem krwi imordów. Naród Polski, który był zawsze katolickim iza____przedmurze służył, zasługuje zaiste, aby się zań modlono.
Oczywiście słowa te lotem błyskawicy rozeszły się po Europie, docierając także do Polski. Ostro dotknęły cara Aleksandra II, skoro nakazał powiedzieć papieżowi - katolicyzm i____rewolucja to jedno. W tej mierze Piusa IX wsparł polonofil Karol Montalembert, który piórem zaczął sławić postawę papieża wobec skrwawionej Polski, a jego broszura przetłumaczona na kilka języków naświetliła przyczyny, dla których Ojciec Święty tak gwałtownie zareagował w sprawie polskiej.
Raz jeszcze - 24 kwietnia 1864 roku - Pius IX publicznie zabrał głos, mówiąc wobec ambasadorów te słowa: Dusza moja ściśnięta jest srogim niepokojem zasprawą potężnego monarchy, niekatolika, którego dzierżawy sięgają krain północnego bieguna. Monarcha ten obraca swoją potęgę ku uciskaniu poddanych iucisk ten aż do____najwyższej posuwa surowości. (...) Wyniszcza prawdziwą wiarę, ludność zcałych okolic skazuje nawygnanie wnajodleglejsze strony północy, prześladuje kapłanów, wgłąb państwa wywozi biskupów.
Aluzje do - przegranej już wtedy - polskiej sprawy aż nader widoczne. Kilka tygodni po tym wystąpieniu Pius IX dał w Wiecznym Mieście azyl emigrantom z powstańczej Polski. Raz jeszcze - w roku 1877 - Pius IX przyjął pielgrzymkę z naszego kraju i tym razem apelując do nich o hart ducha i cierpliwość w znoszeniu zaborczego jarzma, potępiając siłę, równocześnie wskazując, że jeżeli Bóg jest cierpliwym imiłosiernym, to przychodzi czas, że staje się mścicielem uciśnionych iprześladowanych synów swoich.
W lutym 1878 roku po długim pontyfikacie Pius IX zmarł. Na ziemiach naszych wieść o zgonie papieża stała się powodem do wielkiej żałoby. Niebawem ksiądz Wincenty Smoczyński, organizator pielgrzymek rodaków do Rzymu, oraz Wincenty Kapiszewski podsunęli redakcji "Czasu" myśl, aby tego życzliwego Polakom papieża uczcić pomnikiem, który miałby stanąć w katedrze wawelskiej, którą postrzegano - niemal powszechnie - jako pomnik historyczny i równocześnie legendę narodu polskiego. Jeszcze w połowie XIX stulecia Józef Mączyński tak o niej pisał: Zpomiędzy wszystkich kościołów, które Krakowowi wyjednały imię drugiego Rzymu, pierwszeństwo przyznać należy kościołowi katedralnemu, temu chrześcijańskiemu ipolskiemu Panteonowi.
Na pomnik papieski wybrano miejsce najświętsze dla Polaków, katedrę wawelską, która w świadomości współczesnych nie była zwykłym katedralnym kościołem, lecz symbolem nieistniejącego państwa polskiego. Szybko powołano komitet budowy pomnika Piusa IX. Konserwator Józef Łepkowski wraz z architektem Teofilem Żebrowskim zaczęli szukać w katedrze odpowiedniego miejsca pod pomnik papieski. Po długich deliberacjach wybrano kaplicę biskupa Tomickiego, która wymagała gruntownego jednak remontu. Równocześnie napływały datki pieniężne na sfinansowanie tego przedsięwzięcia. Z końcem 1878 r. podsumowano na łamach "Czasu" prace komitetu budowy pomnika, dziękując budowniczemu Alfredowi Opidowi za darmowe sporządzenie planów kaplicy Tomickiego i wstępnego kosztorysu projektowanych robót. Tymczasem z Rzymu nadeszły dwa projekty pomnika, które wykonali pracujący tam dwaj rzeźbiarze - Wiktor Brodzki i Oskar Sosnowski. Ten ostatni był autorem pomnika Piusa IX, który stanął w przedsionku Świętych Schodów na Lateranie, w Rzymie. Pomnik ten był darem artysty dla Piusa IX. Jednak w Krakowie obydwa projekty nie zyskały aprobaty. Największe szanse na realizację pomnika miał Walery Gadomski. To on przedłożył komitetowi aż cztery warianty pomnika. Komisja wybrała wersję siedzącego papieża w stroju pontyfikalnym, to jest w tiarze z ręką w geście błogosławieństwa. Wkrótce Gadomski wraz ze swoim pomocnikiem rzeźbiarzem Michałem Korpalem zabrali się do pracy. Z końcem 1878 roku zebrano na pomnik aż dziewięć tysięcy złotych reńskich. W tym były też datki od polskich chłopów i jak notował współczesny: pierwszy to będzie pomnik, który wzniosą chłopi polscy w____świątyni królów.
Wszystko przebiegało zgodnie z planem, aż tu nagle wybuchła istna burza. Przeciwko lokalizacji pomnika - w katedrze krakowskiej - zaprotestował prezydent Krakowa Mikołaj Zyblikiewicz. To jemu przysłano wniosek o zatwierdzenie lokalizacji. Kategorycznie odmówił. I to w tym momencie, gdy gotowy był projekt odnowienia kaplicy Tomickiego, a Gadomski kończył prace nad rzeźbą. W połowie roku 1879 wstrzymano w kaplicy Tomickiego wszelkie prace.
Przeciw lokalizacji pomnika swoje weto zgłosiła również Rada Miejska Krakowa. Uznano, że Wawel był zawsze Panteonem narodowym, gdzie ongiś grzebano królów, a w XIX stuleciu bohaterów narodowych, przeto wprowadzenie do katedry pomnika Piusa IX stałoby się naruszeniem narodowej świętości i niebezpiecznym precedensem na przyszłość. Wydano nawet specjalną broszurkę zatytułowaną - "Czy pomnik Piusa IX ma stanąć na Wawelu, bądź nie?". Postawa Zyblikiewicza szybko spowodowała protesty ze strony klerykalnego środowiska. Protestowali ks. Walerian Kalinek, ks. Józef Sebastian Pelcza i ks. Edward Podolski, który na łamach "Przeglądu Lwowskiego" zareagował bardzo ostro słowami: Nie usunie pan burmistrz Piusa IXzWawelu. Odpowiadając na niewybredne ataki, Mikołaj Zyblikiewicz raz jeszcze - na łamach "Czasu" - wyjaśniał motywy swojego i Rady Miejskiej postępowania, uważając, iż działania jego mają charakter czysto patriotyczny, a nie antyklerykalny. Czas zrobił swoje, a większość rozumnego społeczeństwa przyjęła logiczne argumenty prezydenta Krakowa. Powszechnie uznano, iż Zyblikiewicz walczy o polskość Wawelu, a sprawa ta - konfliktu o miejsce dla papieskiego pomnika - zajęła łamy polskiej prasy, wyłączając gazety w zaborze rosyjskim.
Powoli spór o pomnik schodził na plan dalszy, a w Krakowie prezydent Zyblikiewicz zorganizował w roku 1879 jubileusz pięćdziesięciolecia pracy twórczej Józefa Ignacego Kraszewskiego. O pomniku niemalże zapomniano. Wykonany przez Gadomskiego, przy udziale Korpala, pomnik na krótki czas wystawiono na widok publiczny, po czym spakowano rzeźbę do drewnianej paki i przeniesiono na Wawel. Gdy na początku XX wieku zdecydowano się go postawić w kościele św.św. Piotra i Pawła, poprzednie emocje towarzyszące jego fundacji dawno wygasły. Dzisiaj w transepcie tego kościoła - po prawej stronie - tuż przy przejściu do prezbiterium stoi pomnik z białego marmuru, a siedząca na tronie w papieskiej tiarze figura Piusa IX wyciągniętą przez siebie prawą ręką czyni znak krzyża świętego. Spory wokół lokalizacji tej rzeźby przebrzmiały. A w kościele św.św. Piotra i Pawła wznosi się pomnik błogosławionego Piusa IX, papieża, który sprzyjał narodowi polskiemu w czasie, gdy ojczyzną dla Polaków stała się kibitka syberyjska albo kostur tułaczy.