Przed wiekami dzieci ciężko pracowały. Niektóre na tronie.

Marcello Bacciarelli, portret królowej Jadwigi Andegaweńskiej Fot. Zamek Królewski w Warszawie

DZIEŃ DZIECKA. W przeszłości dzieci w koronach było wiele. Prawie nigdy nie sprawowały realnej władzy, ale szybko traciły niewinność...

Nie brakowało ich również w Polsce. Leszek Biały miał około 7 lat, gdy został posadzony na tronie krakowskim. Zygmunt August i Władysław Warneńczyk przed 10. rokiem życia zostali koronowani, a Jadwiga niemal w tym samym wieku została królem Polski, dwa lata później została żoną Jagiełły i niemal natychmiast na czele wojska ruszyła na Ruś. Oczywiście, nie ona prowadziła rycerstwo do boju, ale żywo interesowała się przebiegiem kampanii.

Poza wymienionymi w młodym wieku władzę w Polsce objęło jeszcze kilku innych panujących. Bolesław Krzywousty miał 12 lat, gdy ojciec - Władysław Herman - dał mu we władanie Małopolskę i Śląsk. Dziewięć lat później był już władcą całego królestwa. 16 lat liczył Bolesław Szczodry, gdy przejął rządy. Mając 18 lat, władcą został jego ojciec Kazimierz Odnowiciel. Młodzi byli też niektórzy książęta dzielnicowi, gdy objęli tron krakowski, czyli pełnili funkcję zwierzchnią w państwie. 16 lat miał Bolesław Rogatka. O rok starszy był Bolesław Wstydliwy.

Aleksander Lessner, "Władysław Herman" (przed nim klęczy Bolesław Krzywousty).

Wacław II, król Polski z dynastii Przemyślidów, władzę przejął jako 20-latek. Jego następca Wacław III miał 16 lat, z tym że nigdy do Polski nie dotarł. Jeszcze młodszy był Jan I Luksemburski, od roku 1310 król Czech i tytularny król Polski. Mienił się nim przez 25 lat. 20-latkiem był Kazimierz Jagiellończyk, gdy zasiadł na tronie. Rok więcej miał Zygmunt III Waza, gdy został królem.

Drugą stroną medalu było, że dzieci, które trafiły na tron, często szybko traciły niewinność, stawały się kapryśne i okrutne. Jeśli nie zginęły wskutek dworskich intryg, wyrastały na dziwaków, psychopatów lub... świętych.

Najmłodszym królem Polski był Zygmunt August. W dniu koronacji miał 9 lat i 7 miesięcy. Niewiele starszy był Władysław III, najstarszy syn Jagiełły, gdy w 1434 r. na króla namaścił i koronował go Wojciech Jastrzębiec, arcybiskup gnieźnieński. Warneńczyk liczył wówczas 9 lat i 9 miesięcy. W podobnym wieku, jako 10-letnie dziecko, w katedrze na Wawelu, 15 października 1384, Jadwiga została królem Polski. Młodszy od nich był Leszek Biały, który w wieku około 7 lat został księciem krakowskim w okresie rozbicia dzielnicowego. Bolesław zwany Krzywoustym jako 11-letni chłopak dostał od ojca - Władysława Hermana - Małopolskę i Śląsk.

Michał Boruciński, "Śmierć Władysława Warneńczyka".

W dziejach powszechnych nie brakowało jeszcze młodszych władców, by wymienić Iwana IV Groźnego, który jako trzylatek został księciem moskiewskim, czy 4,5-letniego Ludwika XIV, który jest jednym z symboli władzy królewskiej w ogóle, znanym jako Król Słońce. Zresztą jego ojciec - Lud- wik XIII - gdy zostawał władcą Francji, miał 9 lat, a prawnuk - Ludwik XV - niecałe 5. Idąc dalej śladem Króla Słońce, to jego praprawnuk Ludwik XVI na tron wstąpił jako 10-latek.

Oczywiście, żaden z wymienionych władców nie posiadał rzeczywistej władzy w momencie koronacji czy powierzenia mu obowiązków panującego. Byli po prostu za młodzi. W ich imieniu rządy sprawowali inni, najczęściej najbliższa rodzina lub grupa najbardziej wpływowych osób w państwie.

Neron mądry Seneką

Na żołnierzach, a przede wszystkim senatorach, wrażenie głębokiej mądrości zrobił niespełna 17-letni Neron, gdy przemawiał do nich kilka godzin po tym, jak jego matka Agrypina zamordowała swojego męża cesarza Klaudiusza (który wcześniej adoptował Nerona). Był rok 54. Losy matki i syna ważyły się. Oboje mogli zginąć niczym muchy, gdyby taki był kaprys pretorian lub legionistów. Jednak udało im się przekonać do siebie żołnierzy, którym Neron obiecał wypłacić równowartość kilkuletniego żołdu, oraz senatorów. Przed nimi wystąpił młodzian, który zyskał ich poparcie niezwykle przemyślanym programem rządzenia, w tym obietnicą przywrócenia uprawnień Senatowi, i deklaracją sprawowania rządów sprawiedliwych i łagodnych. Senat wybrał go na cesarza. Triumf zawdzięczał jednak nie sobie, ale matce oraz Senece, wybornemu myślicielowi, który pisał mu przemówienia. Kto i dziś czyta Senekę, ten wie, że niewielu ludzi w dziejach świata potrafiło formułować swoje myśli w sposób równie przemawiający do wyobraźni jak on. Matka zaś dbała o "szczegóły". Jej syn z pewnością nie wiedział, że pozbawiła życia męża, a gdy ten przemawiał w Senacie, wysłała siepacza do Azji, by zabił zarządcę tej prowincji, bo ten miał pecha być praprawnukiem Oktawiana Augusta.

Neron jest postrzegany jako jeden z największych despotów. Jednak w najnowszych pracach historycy dowodzą, że był on mniej krwiożerczy niż jego poprzednicy i najpewniej nie lubował się w okrucieństwach. Gdy został cesarzem i po raz pierwszy podsunięto mu do podpisu listę wyroków śmierci, wykrzyknął: "Szkoda, że w ogóle nauczyłem się pisać". Chciał, lecz nie udało mu się, bo wola rzymskiego motłochu była silniejsza, ograniczyć do minimum zabijanie w czasie walk gladiatorów, a spiskowcom, którzy chcieli go zabić, darował życie. Dlaczego prześladował chrześcijan? Prawdopodobnie dlatego że musiał na kogoś zrzucić winę za wielki pożar Rzymu, gdyż w przeciwnym razie nienawiść ludu mogłaby spaść na niego. Chrześcijanie stanowili dobry cel, ponieważ jako wyznawcy nowej religii byli uważani za sektę. W Rzymie ceniono to, co miało tradycję.

Leszek marionetka

Nasz najmłodszy władca, czyli Leszek Biały, urodził się w 1187 r. Był synem Kazimierza zwanego Sprawiedliwym, najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego. Być może ojciec Leszka został, jak uważa prof. Henryk Samsonowicz, otruty. O tym, kto obejmie tron krakowski, decydował wiec możnych i rycerzy w Krakowie. Kluczową rolę odgrywali na nim biskup Pełka i wojewoda Mikołaj. Konkurentów było dwóch: 7-letni Leszek i 72-letni Mieszko zwany Starym. W grę ewentualnie mógł wchodzić brat Leszka 6-letni Konrad. Po burzliwych obradach i ostrych sporach zapadła decyzja, by dziecku, a nie starcowi, oddać tron.

Daniel Kondratowicz, "Leszek Biały i wojewoda Goworek".

Kiedy myślimy o dawnych wiekach, zwłaszcza starożytności i średniowieczu, to zazwyczaj wyobrażamy sobie tamte czasy jako epoki, w których panem życia i śmierci był panujący. Tymczasem wystarczy sięgnąć po współczesnego Leszkowi Białemu mistrza Wincentego, zwanego Kadłubkiem, by się dowiedzieć, że: "Władcy nie zarządzają państwem na własną rękę, ale przy pomocy urzędników". Kadłubek, pisząc o motywach wybrania Leszka, nie owija w bawełnę i przyznaje, że na obsadę tronu decydujący wpływ mają wola i pożytek wyborców. Wówczas stanowili oni wąskie grono ograniczone do w garstki osób. Ale czy dzisiaj w istocie rzeczy nie jest podobnie? NiccoloMachiavelli, autor "Księcia", w innym dziele udowodnił, że od najdawniejszych czasów po jemu współczesne na losy każdego państwa, choćby największego imperium, wpływ ma co najwyżej 50 osób.

W imieniu Leszka rządy spoczywały przede wszystkim w rękach biskupa Pełki, wojewody Mikołaja, a także matki księcia Heleny. Formalnie w obronie jego władzy w 1195 r. stoczona została jedna z najbardziej krwawych bitew w okresie rozbicia dzielnicowego. Mieszko Stary z armią Wielkopolan bratobójczą wojnę miał uzasadniać następująco: "Biada królestwu, którym włada dziecko".

Przez kolejnych kilka lat Leszek był marionetką. Jako 11-latek oddał tron Mieszkowi Staremu, bo tak postanowiła jego matka, wcześniej odpowiednio zabezpieczając umowami syna. Gdy Leszek miał 15 lat, umarł 77-letni Mieszko. Młody książę rezydował wtedy w Sandomierzu. Możni krakowscy wysłali do niego poselstwo z prośbą o objęcie tronu. Postawili jednak warunek: musi usunąć ze stanowiska wojewody sandomierskiego Goworka. "Za ciasno było tym dwóm politykom [chodzi o wojewodę Mikołaja i Goworka - przyp. red.] przy jednym księciu" - tak sprawę komentował Roman Grodecki, wybitny mediewista. Potem było jak w dobrym filmie. Goworek, okazując postawę godną męża stanu, oświadczył, że dla dobra królestwa gotów jest udać się na wygnanie.

Leszek zaś, uniesiony szlachetnością wielmoży, odrzucił żądanie krakowian. Wtedy miał powiedzieć słowa, które do teraz nie nic nie straciły na aktualności: "Z dala niech będzie od księcia wszelkiego rodzaju frymarczenie. Z dala niech będzie nieuczciwe kupczenie uczciwymi". Goworek pozostał przy Leszku, ale jako kasztelan krakowski, a nie wojewoda (w 1202 r. zmarł wojewoda Mikołaj). Leszek Biały został zamordowany w wieku 40 lat, gdy razem z innymi książętami debatował w Gąsowie na temat zjednoczenia Polski. Jak każdy polski władca, w tym najwięksi, nie miał władzy absolutnej. Nie tyko gdy był dzieckiem, lecz przez całe życie musiał się liczyć z możnymi. Taka sytuacja miała miejsce do początku XVIII w., bo od tego stulecia od krajowych potentatów większy wpływ na dzieje Rzeczypospolitej miały dwory innych państw.

Koronacja dziecka

Zygmunt August urodził się 1 sierpnia 1520 r. Na chrzcie otrzymał imię ojca (Zygmunta Starego), a ze względu na miesiąc, w którym się urodził, dodano imię August. Pod naciskiem matki, królowej Bony, na tron wielkoksiążęcy w Wilnie został wyniesiony jako niespełna 9-latek. Na króla Polski został koronowany w roku następnym. Faktycznie jednak władzę na Litwie przejął w 1544 r., a w Polsce 4 lata później, po śmierci ojca.

Jan Matejko, "Hołd pruski", Zygmunt August (w czerwonej szacie) stoi za plecami ojca, Zygmunta Starego.

Niezwykły król

Jadwiga, trzecia z kolei córka Ludwika Andegaweńskiego, króla Węgier i Polski, oraz Elżbiety Bośniaczki, urodziła się pomiędzy 15 a 18 lutego 1374 r. Jako niespełna 5-letnia dziewczynka została wydana przez ojca za Wilhelma Habsburga (tzw. ślub na przyszłość). Tak jednak potoczyły się losy, że przeznaczona dla Polski jej starsza siostra Katarzyna zmarła przedwcześnie, a Maria została królową Węgier.

Również w przypadku obsadzenia tronu polskiego przez Jadwigę sprawy w swoje ręce wzięli panowie małopolscy, zwłaszcza Spytko z Melsztyna i Jan z Tęczyna. W ich efekcie 10-latka została królem Polski. Nieco ponad rok później, prawdopodobnie w dniu 12. urodzin (18 lutego 1386 r.), Jadwiga została żoną Jagiełły, wtedy około 23-letniego mężczyzny. Zmarła 13 lat później. "Nie jest łatwo ocenić Jadwigi jako polityka" - pisze Urszula Borkowska OSU. I dodaje: "Źródła mówią o jej mądrości". Wiadomo również, że była wysoka, szczupła, piękna.

Józef Simmler, "Przysięga Jadwigi" (z prawej Władysław Jagiełło).

Gdyby zaufać kronikarzom i iść za rozumowaniem historyków, to śmiało można powiedzieć, że Jadwiga była genialnym dzieckiem na tronie, które rozumiało, że ścisły sojusz polsko-litewski jest niezbędny obu krajom. W Tatarach widziała sojusznika w obliczu zagrożenia ze strony Moskwy, a w odrodzeniu uniwersytetu w Krakowie dostrzegała czynnik niezbędny, by Polska i Litwa odrobiły zaległości intelektualne wobec Europy.

W cieniu Oleśnickiego

Władysław Jagiełło miał już ponad 70 lat, gdy urodził mu się - 13 października 1424 r. - syn pierworodny. Matką była 19-letnia Zofia Holszańska (żoną została półtora roku wcześniej). Na chrzcie dano mu imię po ojcu, a ojców chrzestnych miał 25, najważniejszym był (per procura) papież Marcin V. Władysław, znany jako Warneńczyk, po śmierci ojca został w lipcu 1434 r. koronowany na króla Polski. Ze względu na małoletniość króla ustanowieni zostali namiestnicy - dwaj dla ziemi krakowskiej, jeden dla sandomierskiej.

Faktycznie o losach państwa decydował biskup krakowski Zygmunt Oleśnicki, choć opozycję miał silną, szczególnie ze strony Małopolanina Spytka z Melsztyna. W 1438 r. na zjeździe w Piotrkowie 14-letni Władysław został uznany za pełnoletniego. Nadal jednak o władzę walczył biskup z panami małopolskimi. Spór był tak ostry, że doprowadził do wojny domowej, którą zakończyła dopiero klęska konfederatów dowodzonych przez Spytka pod Grotnikami w maju 1439 r. W roku następnym Władysław został też władcą Węgier, wówczas państwa silniejszego niż Polska. Życie zakończył 10 listopada 1444 r. na polach Warny, zabity przez Turków. Ciała Władysława nigdy nie odnaleziono. Nie zachował się też żaden współczesny portret króla. W Polsce i na Litwie długo nie dawano wiary w śmierć władcy.

Niedawno portugalski historyk Manuel Rosa napisał książkę, w której dowodzi, że Krzysztof Kolumb był synem Władysława Warneńczyka. Według Rosy, Władysław III nie zginął w bitwie pod Warną w 1444 roku, tylko uciekł na Maderę, gdzie był znany jako Henryk Niemiec, i ożenił się z portugalską szlachcianką. Kolumb miał ukrywać swoje pochodzenie, by chronić ojca. Według oficjalnej wykładni Kolumb urodził się w Genui w rodzinie tkaczy. Rosa utrzymuje jednak, że odkrył prawdę, którą znały dwory królewskie Europy, ale trzymały w tajemnicy. Manuel Rosa twierdzi, że zwrócił się do Krakowa z prośbą o zgodę na pobranie próbki z grobowca Władysława Jagiełły, który miałby być dziadkiem Kolumba.

OSOBY

Neron (37-68)

Panował prawie 14 lat. Zwykle sądzi się, że był wyjątkowym sadystą. Współcześni historycy przekonują, że był wielkim... masochistą. Długo był absolutnie zdominowany przez matkę, a gdy został cesarzem, przez lata podporządkował się Senece i Burrusowi, dowódcy pretorianów. Gotowy był ożenić się z niewolnicą Akte, co kosztowałoby go utratę tronu. Poppea, druga żona, wpływ na niego miała ogromny. Gdy był jeszcze wolny, zamiast uciekać za granicę, patrzył, jak służba kopie mu grób, a potem poderżnął sobie gardło.

Leszek Biały (1187-1227)

Żył 40 lat, z czego na miarę samodzielne rządy przypadła niecała połowa. Nie ma dobrej prasy jako władca. Choć był aktywny politycznie, to jednak większość jego przedsięwzięć (polityka ruska, wyprawy pruskie) zakończyła się co najwyżej połowicznym sukcesem. Za to powodzenie miał na arenie gospodarczej, co w Polsce nie jest zwykle doceniane. Organizował gminy miejskie, dbał o handel, rzemiosło, popierał akcję ściągania do Polski górników. W okresie jego panowania w Krakowie - przy Wincentym Kadłubku i bp. Iwonie Odrowążu- powstał znaczący ośrodek kultury.

Ludwik XIV (1638-1715), Król Słońce,

Gdy zmarł Ludwik XIII, miał niecałe 4,5 roku. Celowo nie piszę "ojciec", bo amerykański biograf Ludwika XIV Anthony Levi stara się udowodnić, że jego ojcem był kardynał Mazarini. W każdym razie z chwilą śmierci Ludwika XIII Ludwik XIV stał się pełnoprawnym królem Francji. Faktyczną władzę sprawował kard. Mazarini, wyznaczony na regenta, być może biologiczny ojciec młodego monarchy, a z pewnością jego ojciec chrzestny. Formalnie od 13. roku życia Ludwik był samodzielnym władcą, praktycznie stał się nim dopiero po śmierci kardynała - w 1661 r. Królem był 72 lata.

Piotr I**Wielki (1672-1725)**

Na świat przyszedł 30 maja w roku 7180. W Rosji obowiązywał bowiem wtedy kalendarz, w którym lata liczone były od domniemanego początku świata. Carem Piotr został obwołany, gdy miał niecałe 10 lat. Władzę w jego imieniu sprawowała matka wraz z rodziną. Wrótce doszło do drugiego przewrotu i Piotr został "drugim carem" (pierwszym był Iwan V), ale władza spoczywała w rękach carycy Zofii. Samodzielne rządy objął w 1689 r.

Włodzimierz Knap

Zdjęcia: Adam Wojnar, Ligier Piotr/Muzeum Narodowe w Warszawie, Wikipedia/Maciej Szczepańczyk, archiwum