Zapomniany dwór w Kacicach

Wiesław Wolny z córkami Anną i Julią na tle dworu Fot. Klaudia Skrężyna

DZIEDZICTWO NARODOWE. Unikatowy zabytek z XIII w. nie znalazł się na Europejskim Szlaku Cysterskim, który obejmuje obiekty związane z zakonem na Starym Kontynencie. Został utworzony przez Radę Europy.

Właściciel majątku, jak i gmina, na terenie której się on znajduje nie może zatem otrzymywać pieniędzy niezbędnych do należytego zabezpieczenia zabytku, udostępnienia go zwiedzającym, jak i jego promocji. Dlatego też, mało kto wie, że istnieje tu dwór, w którym odnaleźć można niezwykłe ślady każdej z epok.

Ocalił dwór

Wiesław Wolny zawodowo zajmuję się konserwacją zabytków. - Zainteresowała mnie gotycka cegła, którą zobaczyłem przy dworze. Zastanawiałem się nad tym, skąd ona się tam wzięła. Okazało się, że jest to cegła z dworu. Ogród był zarośnięty, budynek groził zawaleniem. Zafascynowało mnie wszechobecne w tym miejscu średniowiecze. Żal mi było, że zabytek tak niszczeje. Wróciłem z zagranicy, miałem trochę pieniędzy, wyszyłem z propozycją zakupu dworu od miejscowej Gminnej Spółdzielni. Zgodzono się. Tak dwór wraz ze znajdującą się w jego wnętrzu kapicą wszedł w moje posiadanie - opowiada.

Od tamtego czasu minęło ponad dwadzieścia lat. Wiesław Wolny własnymi środkami stara się przywrócić dworowi dawną świetność. Większość prac wykonuje sam, własnymi rękoma. - Otrzymałem dofinansowanie od konserwatora zabytków jedynie na remont dachu - mówi. Choć wiele udało się już zrobić, praca przy tak zaniedbanym niegdyś zabytku wydaje się być syzyfową. - Obecnie koncentruję się na rekonstrukcji kamieniarki. W pierwszej kolejności chcę wykończyć kaplice - mówi Wiesław Wolny. W dworskim ogrodzie zachowała się 500-letnia lipa, stanowiąca pomink przyrody. - Do lat 70-tych ubiegłego wieku od niepamiętnych czasów istniał tu wirydarz lipowy. Ośrodek Maszyn Rolniczych przechowywał nawozy i w krótkim czasie lipy obumarły - opowiada właściciel.

Cysterska grangia

Historia Kacic sięga czasów głębokiego średniowiecza. Przed sprowadzeniem się tu cystersów były one wsią możnego rodu rycerskiego Odrowążów. - Romańska kaplica w Kacicach została wzniesiona z fundacji biskupów Iwona i Wisława Odrowążów między 1222, a 1225 rokiem.

Była historycznie związana z cystersami, którzy przebywali w tej miejscowości przed osiedleniem się w roku 1225 w podkrakowskiej Mogile. Kaplicę wielokrotnie przebudowywano. - Obecnie tkwi w budynku tamtejszego dworu. Zbudowano ją na planie kwadratu. Posiada mury z ciosów kamiennych i sklepienie krzyżowe z XVI wieku - mówi Jacek Chrząsz-czewski, zastępca małopolskiego wojewódzkiego konserwatora zabytków. Iwon, był biskupem krakowskim, a Wisław jego krewnym. Osadzili cystersów w Kacicach, ale po kilku latach na główną siedzibę zakonu wybrano Mogiłę. Kacice pozostały jednak przy zakonie. Prowadzono tu gospodarstwo, tzw. grangię. W średniowieczu cystersi byli kołem zamachowym dla gospodarki. W miejscach, gdzie się pojawili wprowadzali postęp w rzemiośle i rolnictwie. Klasztory cysterskie miały być budowane poza miastami, wśród pól i lasów, koniecznie nad płynącą wodą, którą wykorzystywano do poruszania młyńskich kamieni . Tak było i w Kacicach. - W okolicy są bardzo żyzne ziemie, nieopodal przepływa Szreniawa. Mnisi zapoczątkowali tu gospodarkę rolną na wysokim poziomie. Kacicie, były także centrum przemysłowym. Świadczą o tym ślady przeszłości ukryte w ziemi. Ciągle wykopuję szklany żużel, produkowano tu zatem szkło. Wyrabiano także cegły. Były tu stawy rybne, młyny, stodoły, owczarnie, wołownie, browar, gorzelnia, na pobliskim wzgórzu uprawiano winną latorośl. W Pran-docinie funkcjonowało pięć karczm do obsługi kupców zboża z okolicy - opowiada właściciel majątku w Kacicach.
Okazuje się, że gospodarstwo cysterskie w tej miejscowości wzorowane było na francuskim Morimond, tyle, że zakon ten zmiotła rewolucja francuska, a Kacice pozostały. - Do historii tego miejsca wniosłyby wiele badania archeologiczne - twierdzi Wolny.

Duchy i czarownice

- Jak głosi legenda, po kacickim wirydarzu raz w roku , nocą, przechadzają się zakonnicy - opowiada Wiesław Wolny. Właściciel dworu przekonał się, że jednak w nim straszy. - Co jakiś czas słychać przyjemną rozmowę matki z dziećmi - opowiada. Historycznie potwierdzone jest spalenie na stosie w XVII wieku w Kacicach czarownic ze Słomnik. To nie wszystkie tajemnice dworu. - Przed kilkoma laty po opadach zapadła się ziemia w Prandocinie. Proboszcz zadzwonił do mnie i pokazał loch. Prowadzi on do Kacic - twierdzi właściciel dworu. Prawdopodobnie pochodzi z XVII wieku. - Przypuszczam, że tzw. willę Ciołka zniszczył jakiś kataklizm, być może był to Potop Szwedzki - mówi Wiesław Wolny. W XIII wieku Kacice ucierpiały na skutek najazdu Tatarów. Właściciel chciałby poznać jeszcze inne historie związane z tym miejscem. W Prandocinie, na przykład, nie odkryto wciąż siedziby Odro-wążów. - Być może przed sprowadzeniem cystersów istniało tu palatium, wieża rycerska, albo świątynia przy gródku. Intryguje mnie powiązanie cystersów z Joannitami, których siedziba w średniowieczu znajdowała się w sąsiednich Januszowicach - mówi Wiesław Wolny.

Najwartościowsza w kacickim dworze jest kaplica, ale znajdują się w nim również inne, cenne ślady przeszłości. - Kaplica są mury z ciosów kamiennych i sklepienie krzyżowe z XVI wieku. Została wtórnie podzielona w połowie swej wysokości ceglanym sklepieniem na dwie kondygnacje: piwnicę i pomieszczenie górne. W jej wschodniej ścianie zachowało się pierwotne, obecnie zamurowane okno, częściowo zasłonięte nowym sklepieniem. W piwnicy dworu przetrwał okrągłołukowy portal, wykonany ze sfazowanych ciosów kamiennych - mówi Jacek Chrząszczewski.

Nie wiadomo, co jeszcze kryje ziemia wokół dworu. - Zasadziłem drzewa przy dworze, ale nie chały rosnąć. Okazało się, że pod ziemią jest klepisko. Znajdowała się tam część zabudowań, których już nie ma. Mury wychodzą poza obręb dworu - mówi Wiesław Wolny. Przykładem na zaawansowaną technikę budownictwa cysterskiego jest hipokaustum, czyli system ogrzewana gorącym powietrzem, którego ślady odkrył Wiesław Wolny podczas prowadzonych prac. Spod gruzów wydobył też dwa dziecięce buciki, siodełko z konia na biegunach, kafle z różnych epok, nie mówiąc już o cegłach gotyckich, renesansowych, barokowych i innych. -Wykopałem także łyżeczki ze swastyką i wiatrówkę. Po wkroczeniu do Polski Niemców, dwór był w posiadaniu Hansa Franka - mówi Wiesław Wolny.

Znane osobistości

Jak pisał Jan Długosz w XV w. folwark w Kacicach działał wzorowo. Opat mogilski Erazm Ciołek odbudował podupadający dwór. Wzniósł willę, która nbyła letnią rezydencją opatów. Potem majątek przeszedł w dzierżawę. Zarządzali nim Szembekowie ( zachowały się ich herby), Wodziccy, Kucharscy. - Znajomi wiedząc, że goscił tu gen. Zajączek sprezentowali mi jego portret - cieszy się Wiesław Wolny.

Co dalej?

- W ramach Szlaku Cysterskiego działają dwie instytucje: Rada Koordynacyjna Szlaku Cysterskiego w Polsce, sprawująca nadzór naukowy i zapewniająca promocję i Ogólnopolskie Stowarzyszenie Gmin Cysterskich. Członkostwo w nim jest dobrowolne. Zainteresowani muszą się włączyć w nasze działania. Od 31 sierpnia do 3 września trwać będzie VII Forum Szlaku Cysterskiego w Wągrowcu, zgłoszę na nim pomysł nadawania przez Radę Koordynacyjną certyfikatu obiektom cysterskim by mogły to wykorzystać w promocji - informuje Alicja Słyszewska, sekretarz Rady Koordynacyjnej Szlaku Cysterskiego w Polsce.

- Chciałbym w przyszłości otworzyć tu muzeum dziejów cysterskich - mówi Wiesław Wolny.