Jubileusz Polskiej Akademii Umiejętności. Felieton prof. Ryszarda Tadeusiewicza

Formalnie uroczystość jubileuszowa powinna się odbyć w przyszłym roku, gdyż właśnie w 1873 roku miała miejsce oficjalna inauguracja Akademii Umiejętności (jeszcze bez przymiotnika „Polskiej”, bo Polski formalnie nie było, a nasze ziemie dzierżyli zaborcy). Jednak słusznie świętujemy jako początek istnienia Akademii datę przekształcenia istniejącego od 1815 roku Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (TNK) w Akademię Umiejętności (w październiku 1872), bo wspomniane uroczyste jej otwarcie 7 maja 1873 roku odbywało się „pod dyktando” zaborcy (w tym przypadku Austrii) i było ściśle powiązane z pobytem w Krakowie arcyksięcia Karola Ludwika. Ale Akademia już wtedy de facto istniała i działała, gdyż pierwsze jej posiedzenie odbyło się trzy miesiące wcześniej, 18 lutego 1873. Nie pierwsza to instytucja, która podczas zaborów zaczynała od praktycznego działania, a na uroczystości przychodził czas nieco później!

Akademia była zlokalizowana w Krakowie, czyli w zaborze austriackim, ale oddziaływała na wszystkich Polaków, zarówno tych pod pozostałymi zaborami (pruskim i rosyjskim), jak na polskich uczonych na emigracji. Akcentem podkreślającym dominującą pozycję Akademii Umiejętności w polskiej nauce było przekazanie jej na własność (w 1893 roku) zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu.

Biblioteka ta, założona w 1838 roku przez członków Wielkiej Emigracji, miała bogate zbiory, pozyskane między innymi dzięki składkom publicznym zainicjowanym artykułem Adama Mickiewicza „Rabunek bibliotek i muzeów w Polsce”. Dożywotnim prezesem Rady Bibliotecznej był książę Adam Jerzy Czartoryski - to właśnie on przekazał Bibliotekę Akademii Umiejętności.

W Akademii działały wtedy 3 Wydziały: Filologiczny, Historyczno-Filozoficzny i Matematyczno-Przyrodniczy. Mimo zaborów Akademia wydała dwie edycje czterotomowej polskiej encyklopedii zatytułowanej „Encyklopedia polska”. Co ciekawe, encyklopedia ta ukazała się również w Warszawie, która - jak wiadomo - była w zaborze rosyjskim.

Warto podkreślić, że mimo trudnych warunków działania wynikających z zaborów silne motywacje patriotyczne towarzyszyły powstaniu i rozwojowi Akademii dosłownie od pierwszych dni jej istnienia. Nic dziwnego, że zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Akademia przyjęła do nazwy przymiotnik „Polska” i już jako PAU intensywnie działała w okresie XX-lecia międzywojennego. Państwo polskie, walczące z różnymi trudnościami, doceniało wtedy naukę i w 1919 roku PAU ukończyła piękny budynek (pierwotnie budowany dla TNK) przy ul. Sławkowskiej, w którym działa do dziś. Akademia w tamtym (porozbiorowym!) czasie otrzymywała też ogromne darowizny od osób prywatnych w postaci nieruchomości rolno-leśnych. Ogromny kapitał (365 kg złota!) przeznaczony na nagrody dla uczonych przekazał Akademii Erazm Jerzmanowski. Tak wtedy ceniono naukę!

Działanie PAU zostało wstrzymana w okresie okupacji (jak wszelka polska działalność naukowa), ale po wyzwoleniu Krakowa Akademia reaktywowała się i bardzo ładnie rozwijała, miała 676 członków krajowych i 264 zagranicznych - i wtedy padł grom. W 1952 roku decyzją władz komunistycznych PAU została zawieszona, bo komuniści postanowili stworzyć podlegającą władzy Polską Akademię Nauk. Ale po 1989 roku PAU została odtworzona i szczęśliwie funkcjonuje do dziś. A za 4 dni będzie obchodzić jubileusz 150 lat istnienia.

Gaudeamus!