Konrad Swinarski i czarna bejsbolówka

Paweł Głowacki: DOSTAWKA

Rzeźba w kształcie ludzkiego szkieletu - kamienny kościotrup w pirogu na czaszce okraszonej peruką z harcapem, w kusym fraczku rozchylonym na żebrach ażurowych, w wysokich butach na cieniutkich piszczelach i z wzniesioną wysoko w górę szablą ułańską w kościach dłoni. Figura Polaka, trzymająca wieczną straż nad świętymi trupami Polaków. To miało być, lecz tego nie będzie. Chyba już nie. Filmu wg swego scenariusza na kanwie "Fantazego" Juliusza Słowackiego - Swinarski już nie nakręci. Wieki temu spadł samolot - Swinarski nie dokończył tego, co zaczął, ani nie zaczął tego, co wymarzył. Nie będzie "Hamleta" w Starym Tea-trze, nie będzie zekranizowanego "Fantazego" ani ledwie przeczutego filmu o sednie polskiego romantyzmu. Co zostało? Pamięć o tamtym "Hamlecie", zastygła w pewnej książce, o której dziś już nikt nie pamięta, i rzeczony scenariusz. To zostało.

A co pozostało do zrobienia nam? Na przykład - czekać, aż ktoś włączy kamerę i potęgę polskiego kościotrupa, trzymającego straż nad trupami Polaków, a później całą resztę napisanych obrazów Swinarskiego filmować zacznie? Być może. Czekanie na niemożliwe jest być może najlepsze, lecz reżyser Maciej Prus wybrał to, co możliwe. W poniedziałek, na dużej scenie Starego Teatru, w ramach roku Słowackiego i festiwalu Słowackiego, on oraz Anna Polony, Jerzy Trela i Mariusz Bonaszewski - przeczytali fragmenty filmowego "Fantazego". Aktorzy byli bohaterami - Respektem, Idalią, Rzecznickim, Fantazym, Hrabiną, Majorem i resztą. Byli romansem w środku próchna niegdysiejszej świetności arystokratycznej. A Prus? Czytał istotę rzeczy - obrazy. Czytał to, co w filmie miało być realnością, w której romans dryfuje. Nie da się tego ogarnąć uchem. Prus wygłaszał ogrom jakiś, iście bułhakowowską, balu u Wolanda w "Mistrzu i Małgorzacie" godną cudowność, czarodziejskość, diabelskość - lecz nie tak zwiewną, pastelową, miękką. Gorycz Swinarskiego jest twarda, ma zapach i barwy tylko z tej ziemi. Kamienne kości szkieletu na mogile. Barany, których brud ktoś - aby wstydu Polsce nie przynieść - mąką obsypuje, kolorowymi wstążkami rogi im obwija i "wielkimi nożycami gówna spod ogonów wycina", po czym, doszczętnie zbaraniałe - na scenę wypycha.

Dzieci chłopskie o razowych kartoflanych twarzach, gołe, lecz każde ze skrzydełkami u ramion, z maleńkimi łukami i kołczanikami. Świątynia Dumania - bodaj z gipsu. Żałość kształtów. Tandeta póz. Prowincjonalna pretensjonalność gestów. Odwieczny polski tingel-tangel. I równie stara polska pycha rytualna... Ile wymieniłem? Jedną dwudziestą tej przerażającej kaskady? Jedną czterdziestą? Nie więcej. Dojmujące są nieziszczone obrazy, nieucieleśnione gorycze romantyczne Swinarskiego - zwłaszcza tu, w dzisiejszym Starym Teatrze. Kogo w epoce naszej mikrej stać na tak ostateczny brak litości, ergo - na aż taką skalę myślenia? I kto w swej ironii ostatecznej potrafi zarazem przemycić tyle dziwnej, ciemnej czułości, humoru twardego jak piszczel kościotrupa, uśmiechu mimo wszystko - mimo próchna, które należało sportretować? Dobrze bywa, gdy komuś chce się przypominać o niegdysiejszych skalach myślenia teatralnego, filmowego, myślenia w ogóle. Jest wtedy po prostu lżej. W jednej ze świątyń Istambułu zobaczyłem ongiś potężną skrzynię ze szkła. Podszedłem, patrzę: pukiel włosów Mahometa, znak Mnemosyne - pamięć zwinięta w pierścień. Po seansie Prusa identyczną skrzynię dostrzegłem w centralnym punkcie foyer. Idę, staję i widzę, wyraźnie widzę: puzderko z miętowymi tik-takami, dwa długopisy, brelok na klucze i czarna bejsbolówka, a wszystko dzielnie opieczętowane emblematem Starego Teatru, gdzie Konrad Swinarski kiedyś nie ukończył swych goryczy "Hamleta". Widzę - co właściwie? Znak - czego?... Tak, przypomnienie niegdysiejszych smaków i skali, choćby tylko przypomnienie czytaniem - dobra rzecz. Po przypomnieniu jakoś lżej patrzeć na to, na co na co dzień już nie da się patrzeć. Oczy same się zasłaniają czarną bejsbolówką.