Skała - młodsza siostra Krakowa

Tuż po lokacji Skałę zaczęli zasiedlać imigranci. Jedni przybywali z okolic, inni z dalekich stron. - W powstającym mieście mogli swobodnie budować zakłady rzemieślnicze, produkować towary, handlować. Do Skały przyciągał ich 15-letni czas wolnicy- zwolnienia z podatków - mówi dr Piotr Rabiej, historyk z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Fundatorka Skały, bł. Salomea, sprowadziła tu do sąsiedniego Grodziska zakon klarysek i zadbała o jego utrzymanie. 10 listopada 1267 r. jej brat książę Bolesław Wstydliwy wydał dla Skały akt lokacyjny na prawie średzkim. Miasto powstało w miejscu wioski Stanków lub Stawków.

Zasadźca i zyski

Burmistrz Skały Tadeusz Durłak zaznacza, że po zasadźcy Dytmarze Wolku do dziś zostało spolszczone nazwisko Wilk i jest popularne w Skale. Wolk, z pochodzenia Niemiec przybył po lokacji. 10 lat wcześniej był jednym z trzech zasadźców Krakowa. Sprawdził się, skoro książę Bolesław wysłał go do Skały. A miastu nadał przywileje - zwolnienie z podatków, by przyciągnąć ludzi, którzy zaczną tu pracować, budować domy, zakłady. Miejscowość była rolniczo-rzemieślnicza, więc mieszkańcy jako wspólnota otrzymali pastwiska. Zasadźca Dytmar Wolk dostał znakomite uposażenie.

- Otrzymał dwór z ogrodem, połowę czynszów z jatek i straganów, funkcje sędziego, a z nią jedną trzecią opłat sądowych. Rozpatrywano tu nawet sprawy karne o zabójstwa i rany do krwi - mówi dr Rabiej.

Kraków i Skała

Pierwszy dokument skalski - akt lokacji - jest bliźniaczo podobny do aktu lokacji Krakowa. - To ze względu na niektóre zwroty, np. „wkładamy w uszy”, czyli ogłaszanie aktu społeczności. Przeanalizowałem ponad 200 dokumentów lokacyjnych i ten zwrot występuje tylko w przypadku aktu lokacji Krakowa i Skały - mówi historyk z UJ.

Książę Bolesław nic nie zyskiwał lokując Skałę,; to była inwestycja w klasztor i utrzymanie zakonu bł. Salomei. A klaryski mogły czerpać zyski dopiero po upływie czasu wolnicy.

Zabudowa i umocnienia

Wraz z powstaniem miasta powstawała zabudowa średniowieczna i zabezpieczenia. - Umocnieniem wokół miasta był prawdopodobnie ziemny wał. W tamtych czasach często wzmacniano go drewnianą palisadą. W Skale wokół działki lokacyjnej mogła być fosa. O jej istnieniu mogą świadczyć schodzące się drogi na północy do ul. Wolbromskiej i mostki na końcu ulic prowadzących w kierunku Grodziska, Krakowa i Słomnik - mówi dr inż. arch. Rafał Malik z Politechniki Krakowskiej.

W Skale powstawały kramy, jatki mięsne, było piwo skalskie, które wożono m.in. do Krakowa. Istnienie browaru to dowód na dostęp do wody źródlanej.

W tym czasie, gdy lokowano Skałę, powstawało w Polsce około 1000 niewielkich miasteczek. Podobne miasto miało powstać po wschodniej stronie Krakowa. To Wawrzeńczyce. - Rozpoczęto tam lokację miasta, jednak proces ten nie udał się. Wawrzeńczyce zostały wsią - przypomina dr Mateusz Wyżga z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.

Mieszczanie i codzienność

Skalanie szybko przyzwyczaili się do bycia mieszczanami.

- Rajcy z okolicznych wsi robili tu karierę. Tutaj wiele osób uczyło się zawodu, żeby potem z pewnym doświadczeniem przeprowadzić się do Krakowa - zaznacza Wyżga.

Podczas sesji historycznej opowiadał skalanom, jak wiele cechów było w średniowieczu w ich mieście, w jak wielu zawodach mieszczanie zdobywali doświadczenia. - Duże znaczenia miały cechy rzeźnicze i szewskie. Byli też kuśnierze, piekarze, kowale, krawcy, tkacze, rozwijało się młynarstwo, był browar i karczma. Powstał kościół, dwór, zadbano także o przyjmowanie przyjezdnych, bo aż sześć domów zwano noclegowniami - wymienia doktor z Uniwersytetu Pedagogicznego.

Skała była ważnym miejscem dystrybucji żywności i zdobywania zawodu. Fachowcy stąd brali udział w odbudowie Krakowa po pożarach. - Dlatego zastanawiając się, czy Skała to miasteczko w cieniu Krakowa, czy bardziej jego niezbędny młodszy brat lub siostra, skłaniałbym się do tej drugiej tezy - mówi Mateusz Wyżga.

Patriotyzm i ból

Skała miała również trudne okresy. Obok sześciu wielkich pożarów miasta były krwawe walki, udział mieszkańców w powstaniach i organizacja ruchu oporu. Za patriotyzm i powstańcze walki w 1869 roku Skała utraciła prawa miejskie na 118 lat. Ale z waleczności mieszkańcy nie rezygnowali.

Dr Adam Cyra z Muzeum Auschwitz-Birkenau wspomina II wojnę. W 1941 r. Niemcy utworzyli w Skale getto, bo żyło tu 100 rodzin Żydów. - Rok potem getto likwidowano. Na 52 furmankach Niemcy wywieźli Żydów do Słomnik, a potem do Bełżca, gdzie zgładzili ich w komorach gazowych - opowiada dr Cyra.

Czas i odkrycia

Dzieje miasta spisał skalski historyk Piotr Trzcionka. Teraz zapowiada wznowienie książki „Skała. Zarys dziejów miasta” wydanej w 1994.

- Są nowe fakty, nowe źródła, wiele informacji o zagładzie Żydów. Pracuję nad uzupełnieniem książki i chcę ją wydać w tym roku. Pierwsze wydanie miało 270 stron, teraz będzie 400. Historia Skały jest bogata. Wciąż wiele rzeczy jest do odkrycia, dlatego w mojej książce dzieje miasta ciągle są w zarysie - mówi Piotr Trzcionka.

Profesor Jerzy Sadowski - lekarz z powołania