Restauracyjna konspiracja

Ścieżki czasu: "Polska na Podhalu zapanowała w ciągu tygodnia" (3)

W grudniu powstała w Zakopanem tajna organizacja niepodległościowa kierowana przez Jana Kasprowicza i Stefana Żeromskiego, ponadpartyjna, ale o zdecydowanie ententofilskim charakterze. Jej członkowie - przeważnie przedstawiciele miejscowej i przyjezdnej inteligencji - działali głównie poprzez nieustające gadanie o sprawach przyszłości Polski. Miejscem tych dyskusji był specjalny pokój przy popularnej restauracji Stanisława Karpowicza "Przełęcz", mieszczącej się przy Krupówkach (tam, gdzie po II wojnie był nieodżałowanej pamięci zakopiański "Cocktail-bar"). Tajna organizacja działała więc niemal jawnie, nic więc dziwnego, że po pewnym czasie została przez "życzliwych" zadenuncjowana do władz, a w 1916 r. rozwiązała się. Niemniej, jak pokazała przyszłość, ta "literacko-artystyczna" konspiracja przyniosła po dwóch latach nieoczekiwane efekty. Ubocznym skutkiem jej działalności stała się kolekcja karykatur wybitnych bywalców Zakopanego (w tym - uczestników zebrań u Karpowicza), rysowana przez Kazimierza Sichulskiego z inspiracji aktora Ludwika Solskiego. Karykatury te, stanowiące spłatę należności Sichulskiego za mieszkanie i wikt u słynnego restauratora, są dziś własnością Muzeum Tatrzańskiego.
Z początkiem 1917 r. osiadł w Zakopanem inżynier Leon Krobicki z Harklowej (ten sam, którego poznano tu już wcześniej jako pierwszego automobilistę, który dotarł w 1902 r. samochodem do Zakopanego). Wspólnie z tutejszym nauczycielem Medardem Kozłowskim założył tajną grupę Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, która stała się wkrótce czołową siłą polityczną Zakopanego.
Coraz bardziej aktywny był w Zakopanem Stefan Żeromski. Kierował założoną przez siebie przed laty Biblioteką Publiczną i miejscowym oddziałem Towarzystwa Szkoły Ludowej, założył stowarzyszenie "Podhalańskie Warsztaty Pracy", był także sekretarzem Narodowego Komitetu Zakopiańskiego i przewodniczącym jego sekcji... ekonomicznej. Praca w "tajnej" organizacji niepodległościowej przydała mu tak cenionego w Zakopanem nimbu wielkiego konspiratora.
Karierę robili także zakopiańczycy, którzy z Legionami poszli do walki. Najszybszą i największą - Mariusz Zaruski, który jeszcze przed wojną miał zacięcie do spraw wojskowych i w kierowanych przez siebie organizacjach był bardziej dowódcą niż prezesem... Rozstawszy się za namową Andrzeja Struga ze Strzelcami, wstąpił do kawalerii I pułku Legionów. I niebawem stał się jednym z najwybitniejszych specjalistów od jazdy konnej. Ba!, autorem podręcznika na ten temat. W wojsku szybko awansował - zaczynał jako szeregowiec, już w pierwszym roku wojny był porucznikiem, w 1916 r. rotmistrzem. Tzw. kryzys przysięgowy - kiedy w 1917 r. część legionistów odmówiła złożenia przysięgi na wierną służbę Niemcom, którzy tymczasem stali się głównymi okupantami ziem polskich - zastał go na stanowisku dowódcy pułku. Za odmowę złożenia przysięgi został wtedy aresztowany i osadzony w więzieniu w Przemyślu. Zwolniony w grudniu 1917 r., powrócił na Podhale, gdzie został komendantem Polskiej Organizacji Wojskowej na rejon nowotarski.
Pierwsze ogólnozakopiańskie zgromadzenie obywatelskie, opowiadające się głośno za pełnym samostanowieniem narodu polskiego, odbyło się 2 lutego 1918 r. i przyjęło deklarację poparcia dla wyrażonego kilka miesięcy wcześniej w Krakowie stanowiska Polskiego Koła Sejmowego. Niedługo potem, 18 lutego, w proteście przeciw tzw. pokojowi brzeskiemu w Zakopanem zorganizowano strajk i pochód protestacyjny z udziałem trzech tysięcy osób, które na wiecu pod pomnikiem Jagiełły poparły rezolucję stwiedzającą, że Polacy wyzbyli się już złudzeń co do Austrii i Niemiec.
Wyczuwając rosnące emocje społeczne i ewidentne zbliżanie się chwili dziejowej, wójt Zakopanego Wincenty Regiec na dzień 13 października 1918 r. zwołał w sali "Sokoła" zgromadzenie obywatelskie, w którym wzięło udział blisko pięćset osób. Na przewodniczącego wiecu wybrano Stefana Żeromskiego, a u jego boku zasiedli, jako wiceprzewodniczący - reprezentant endecji, zarządca dóbr Władysława Zamoyskiego Wincenty Szymborski (ojciec naszej noblistki, Wisławy Szymborskiej) i reprezentujący lewicę założyciel TOPR i dowódca nowotarskiej Polskiej Organizacji Wojskowej, Mariusz Zaruski. Referat przedstawiający sytuację polityczną i prognozy na przyszłość wygłosił pisarz Stanisław Wyrzykowski, a dziennikarz i adwokat Józef Diehl przedstawił rezolucję, która przez aklamację została przyjęta przez uczestników wiecu: "Wobec przyjęcia zasad pokojowych prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona przez państwa rozbiorowe, uważamy się odtąd za obywateli wolnej, niepodległej i zjednoczonej Polski. Tej Polsce winniśmy wierność i posłuszeństwo, mienie i krew naszą, nie uznajemy żadnych więzów, tym najświętszym obowiązkom przeciwnych. Przejęci ważnością godziny dziejowej dla wspólnego gorliwego pełnienia obowiązków wobec państwa polskiego postanawiamy stworzyć Organizację Narodową w Zakopanem i w tym celu wybieramy jej zarząd, złożony z 32 osób, polecając mu ułożenie programu i sposobu działalności".
MACIEJ PINKWART
ZA TYDZIEŃ: Odcinek czwarty
"Prezydent Rzeczpospolitej Zakopiańskiej"
Fot. dzięki uprzejmości Muzeum Tatrzańskiego