Cmentarz żydowski w Wieliczce. Jest nadzieja na stopniową renowację nagrobków

FLESZ - Rewolucja w prawie drogowym

Uroczystości upamiętniające zamordowanie w Wieliczce przez nazistów ok. 10 tys. Żydów odbywają się w mieście od 2012 roku, m.in. przy pomniku przy kirkucie. Granitowy obelisk i jego otoczenie są w miarę zadbane. Natomiast na sam cmentarz aż żal patrzeć.

Zachowało się ok. 50 nagrobków. Najstarsze - z XVIII stulecia

„Wśród okolicznych mieszkańców droga prowadząca na żydowski cmentarz nazywana była „Drogą Płaczu”. Ofiary, zmuszane do kopania własnych grobów i zasypywania grobów poprzednich ofiar, były właściwie bez szans na ocalenie (...)” – pisze Bogusław Krasnowolski w książce pt. „Siercza – dach Wieliczki”, wydanej w 2005 roku przez Wydawnictwo Żyznowski.

Tak było podczas II wojny światowej. Dzisiaj droga wiodąca z dawnego Klasna na kirkut, znajdujący się na granicy Wieliczki, Grabówek i Sierczy, gdzie spoczywają tysiące Żydów, jest w nie najlepszym stanie, a hasło Grabówki/Siercza niewielu już osobom kojarzy się z miejscem pamięci i wydarzeniami z II wojny światowej.

W tym miejscu podczas II wojny światowej niemieccy okupanci zamordowali około tysiąca Żydów, po czym zdewastowali kirkut (po roku 1942).

Wiadomo, że w połowie września 1939 roku pochowano tu ponad 30 żydowskich mieszkańców Wieliczki, rozstrzelanych przez nazistów w Pawlikowicach. Natomiast począwszy od końca sierpnia 1942 roku hitlerowcy zabili na kirkucie setki Żydów. Ciała ofiar grzebano w masowych grobach przy wschodniej granicy cmentarza. W latach 60. XX wieku stanął w tym miejscu pomnik, wzniesiony przez Żydów, którzy przeżyli Holocaust.

Trudno dziś dociekać, kiedy miała miejsce ostatnia odnowa kirkutu – zajmującego teren o powierzchni blisko dwóch hektarów - ale na pewno było to przed rokiem 1939. Obecnie na Grabówkach, pośród potężnych drzew, można odnaleźć ok. 50 nagrobków. Tylko na nielicznych macewach da się jeszcze odczytać inskrypcje. Wszystkie są porośnięte mchem, a większość jest poprzewracana i połamana.

Od lat 90. ubiegłego wieku właścicielem kirkutu jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie (w wyniku restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich). Projekt renowacji zrujnowanej nekropolii powstaje we współpracy z gminą Wieliczka.

- Jest przygotowany program konserwatorski dla kirkutu. Plan zakłada, że macewy będą poddawane pracom restauratorskim i konserwatorskim etapami – po 10-15 nagrobków rocznie. Wieliczka mogłaby dołożyć do tego przedsięwzięcia rocznie 20-30 tys. żł. Projekt miał ruszyć wiosną tego roku, ale przeszkodziła temu epidemia Covid-19. Musieliśmy odłożyć te roboty na później, ale na pewno będą one prowadzone – powiedział nam sekretarz gminy Wieliczka Adam Panuś, który pilotuje projekt z ramienia Urzędu Miasta w Wieliczce.

Jest też szansa na odbudowę ogrodzenia kirkutu (w okresie 1918-1939 cmentarz otaczał kamienny mur). Do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie zgłosił się amerykański rabin, chcący sfinansować te prace. Rozpoczęły się ustalenia, ale i ten projekt musiano odłożyć na potem z powodu pandemii.

Zagłada Żydów w Wieliczce. Zginęło około 10 tys. osób

W 1942 roku Żydzi stanowili około 40 procent społeczności Wieliczki. Wojenna tragedia rozegrała się przed 78 laty, w dniu 27 sierpnia. Niemcy nakazali wtedy Żydom - także z Gdowa, Niepołomic i Dobczyc zgromadzić się w Wieliczce. Zapowiadano utworzenie tutaj getta.

Prawda była inna: miasto zostało otoczone przez Niemców, a około 10 tysięcy Żydów zebrano na łąkach bogucickich, niedaleko miejskiej stacji kolejowej. Stąd większość osób przewieziono do obozu w Bełżcu, sześćset - do obozów pracy przymusowej, a około tysiąca osób starych i chorych przetransportowano ciężarówkami do Puszczy Niepołomickiej, gdzie rozstrzelano ich na terenie nazywanym Kozimi Górkami.

Tych Żydów, którzy nie stawili się na łąkach - było ich około tysiąca - Niemcy rozstrzeliwali na ulicach miasta oraz w domach. Szacuje się, że z sierpniowej zagłady w Wieliczce ocalało jedynie ok. 100 osób.