Ta karczma Rzym się nazywa...

Jak karczma – to oczywiście „Pan Tadeusz”. I Jankiel, rzecz jasna. Jankiel cymbalista prześwietny i arendarz, ale jednocześnie człowiek, którego wszyscy poważali. I chłopstwo, i szlachta – drobna oraz zasobniejsza:

Żyd stary i powszechnie
znany z poczciwości,
Od lat wielu dzierżawił
karczmę, a nikt z włości,
Nikt ze szlachty nie zaniósł
nań skargi do dworu;
O cóż skarżyć? Miał trunki
dobre do wyboru.
Rachował się ostrożnie,
lecz bez oszukaństwa,
Ochoty nie zabraniał,
nie cierpiał pijaństwa...

Jednym słowem – Tag z „Austerii” Juliana Stryjowskiego, w filmowej jej wersji kreowany przez Franciszka Pieczkę. Stary Tag lub krakowski restaurator z o wiele późniejszego okresu, słynny Thorn z ulicy Krakowskiej na Kazimierzu, którego tak wspominał Manuel Rympel:

W hallu restauracji, do której wchodziło się z bramy domu, za pulpitem. Jakby na fotelu patriarchalnym, siedział Thorn-ojciec. Twarz miał owalną, wysokie czoło i gęstą, srebrnymi nitkami przetykaną brodę, na głowie jarmułka. Wygląda jak bizantyjski święty. Ubrany był w czarny chałat żydowski.

Jankiel, podobnie jak krakowski restaurator, nie obsługiwał gości. W restauracji przy Krakowskiej rolę kelnerów pełnili synowie właściciela, a w soplicowskiej karczmie:

Ponad wszystkimi z butlą
krążyła szynkarka.
W środku arendarz Jankiel,
w długim aż do ziemi
Szarafanie, zapiętym
haftkami srebrnemi.
Rękę jedną za czarny pas
jedwabny wsadził,
Drugą poważnie sobie siwą
brodę gładził;
Rzucając w koło okiem,
rozkazy wydawał,
Witał wchodzących gości,
przy siedzących stawał
Zagajając rozmowę,
kłótliwych zagadzał,
Lecz nie służył nikomu...
Żyd-arendarz, czyli dzierżawiący karczmę od dworu (bo były karczmy dworską własnością i źródłem dochodu dla dworu, zaś tak zwana propinacja nadawała właścicielom dóbr przywilej produkcji i sprzedaży piwa, gorzałki oraz miodu w ich włościach) to charakterystyczna postać w dawnej Polsce.

Często był oskarżany o rozpijanie chłopstwa, chociaż, jak się rzekło, zyski z alkoholu płynęły przede wszystkim do szlacheckiej, nie do żydowskiej kieszeni. Co roku, na święty Marcin, arendarz płacił dziedzicowi czynsz dzierżawny. I jeszcze tak zwaną „suchą arendę”, czyli procent od wartości żywności sprzedawanej w austerii. To wszystko jednak mało, drobiazg, detal; naprawdę zyskowna była produkcja napojów wyskokowych. Arendarz, który często także nadzorował palenie gorzałki, warzenie piwa i sycenie miodu, zabierał dwudziestą część dochodów. Reszta należała do dworu.

Kiedy w Galicji narodził się ruch ludowy, rozpoczęła się także walka z pijaństwem. Urządzano „pogrzeby gorzałki”, chłopi ślubowali, że nie wezmą wódki do ust. Na wszystko jest jednak sposób. Podobno szczególnie zapamiętali pijacy przerzucali się na spirytus, a strofowani odpowiadali: „Od wódki żem ślubował, nie od spirytusu”.

Gdzieś w tych walkach z karczmami jest też malutki rodzinny wątek. Mój dziadek, gminny pisarz i przywódca ludowców w jednej z podtar-nowskich wsi, doprowadził do likwidacji miejscowej karczmy. Karczemki właściwie, bo niewiele większej od zwyczajnej chałupy. Karczma znikła, a na jej miejscu – zmiana nieznośnie symboliczna! – pojawiła się szkoła...
Wróćmy jednak do staropolskiej karczmy. Arendarz był nie tylko dostarczycielem gotówki, ale także w inny sposób służył dworowi. Ułatwiał kontakty handlowe, służył informacjami, kiedy zaś trzeba było dogadać się z austriackim lub pruskim urzędnikiem, był tłumaczem. A jeżeli zdarzyło się, że dworskiemu parobkowi za ukradzione, przyniesione do karczmy zboże płacił okowitą, co w tym dziwnego...

Skubał arendarz dziedzica, skubał popijających w karczmie chłopków i szlachecką hołotę, ale i sam był oskubywany. Jak pisał Jędrzej Kitowicz:

Kiedy (...) pan z dworem ciągnął w drogę, wszędzie za nim po karczmach i wsiach było narzekania i przek-lęstwa, tym więcej, im z większą wlókł się czeredą, a osobliwie kiedy jeszcze miał z sobą dragonią. Ci rycerze głodni na każdyn popasie i noclegu najpierwszą potyczkę odprawiali z wiejskimi kokoszami, łapiąc i zjadając niepłatnie (...) Toż samo działo się z kaczmarzem; naprzód przymuszony został frantowską prośbą, pod dumną obietnicą sutej zapłaty, do szafowania wszystkiego, czegokolwiek potrzeba było. A jeżeli kaczmarz sparzony nieraz takim gościem, nie miał się rączego do szafunku, hałasem, potem batogiem został przymuszony.

A kiedy dochodziło do rachunku:

Łaska była kiedy, porzuciwszy na stole pieniądze bez przydatku guzów i cięgów, powsiadali na konie, natuliwszy czapki na uszy, aby błogosławieństwa kaczmarskiego, który ich żegnał na złamanie szyi, nie słyszeli.

Charakterystyczną postacią staropolskiej wsi był arendarz, natomiast karczma – często z łamanym, polskim dachem, z podcieniami, wzdłuż których ciągnęły się kolumienki, ze stanem, czyli pomieszczeniami w rodzaju stajni – stanowiła charakterystyczny element staropolskiego rustykalnego krajobrazu. Opisany oczywiście przez Mickiewicza:

Karczma z przodu jak
korab, z tyłu jak
świątynia:
Korab istna Noego
czworogranna skrzynia
(...)
Część tylna, na kształt
dziwnej świątyni stawiona,
Przypomina z pozoru
ów gmach Salomona,
Który pierwsi ćwiczeni
w budowań rzemieśle
Hiramscy na Syjonie
wystawili cieśle.
Żydzi go naśladują dotąd
w swych szkołach,
A szkół rysunek widny
w karczmach i stodołach.

Przesadził mistrz Adam, dowodząc starożytnego rodowodu polskiej karczmy, jednak jej malowniczość zachwyca każdego.

Jadąc z Katowic do Krakowa wystarczy zboczyć do Sławko-wa, aby zobaczyć prawdziwe cudo. Austerię, która zwie się najprościej – „Austeria”, wspaniale zachowaną, aczkolwiek z nieco spaskudzonym wnętrzem. A jeżeli ktoś chce zobaczyć inny, równie klasyczny budynek, niechaj wybierze się do Suchej, gdzie przed laty w miejscowej karczmie podawano naprawdę wyśmienity żur, w którym, w kwasie, w zapachu czosnku, pławiło się i jajeczko, i kiełbasa, i schabik pieczony, i boczek, i szyneczka.

Karczma zwie się „Rzym” i niektórzy twierdzą, że właśnie tutaj, tak jak chciał Mickiewicz, diabeł dopadł Twardowskiego. Oczywista nieprawda! Swoją nazwę karczma (kiedyś przez miejscowych rajców skazana na śmierć) zyskała dopiero po ostatniej wojnie,

A nazwy noszone niegdyś przez karczmy – to prawdziwa poezja! „Uciecha”, „Wygoda”, „Popas”, „Poczekaj”. „Wesoła”, „Zabawa”, „Hulanka”, „Pohulanka”. I jeszcze groźnie brzmiące: „Łapiguz”, „Utrata”, „Złodziejka”.

Znikły karczmy, czasami pozostawiając po sobie dziwne ślady. Są w Krakowie dwie karczemne ulice: Pocieszka i Rozrywka. Kiedyś nadgorliwy i niedouczony dziennikarz zżymał się, że brakuje w Krakowie ulic noszących imiona zasłużonych działaczy ruchu robotniczego, że Pocieszka i Rozrywka to nazwy bezsensowne.

Otóż sensowne, bo tak nazywały się dwie podmiejskie karczmy, o których mówiono w Krakowie

Żyj „Pocieszko”,
żyj „Rozrywko”,
Vivat pacakowskie piwko!

Nie ma „Rozrywki”, nie ma „Pocieszki”, nie ma piwa pana Patzaka czy też, jak chcą inni, Pacaka...